Gebouw in de Plantagebuurt speciaal bedoeld voor het tonen van panoramaschilderijen. In de negentiende eeuw waren panorama's een populaire manier om al dan niet historische gebeurtenissen te tonen, zoals veldslagen of de kruisiging van Jezus.
Het gebouw stond een flink eind achter de rooilijn. De ingang was bereikbaar via een bordes met zuilengalerij. Het gezamenlijke effect van bordes en situering was waarschijnlijk de meest imposante entree van de stad.
Andere Europese steden hadden al langer panoramagebouwen. Het eerste was eind achttiende eeuw verrezen in Londen. Het initiatief om er ook in Amsterdam een te bouwen werd genomen door een aantal vooraanstaande buurtbewoners, die in 1872 ook samen trambedrijf AOM hadden opgericht: AOM-directeur K.H. Schadd, kunsthandelaar A. Caramelli, reder C.J.W. Ramann, likeurstoker F.J.W.H. Schmitz en Artis-directeur G.F. Westerman. Zij vormden samen de directie van de Panorama-Maatschappij, die het gebouw ging exploiteren.
De initiatiefnemers nodigden de architecten A.L. van Gendt, G.B. Salm en I. Gosschalk uit een ontwerp te maken. De laatste kreeg de opdracht.
Voor de bouw kon beginnen werd de Plantage Prinsengracht gedempt, een doodlopende zijtak van de Plantage Muidergracht.
Het gebouw werd opgetrokken uit Duitse baksteen, en was volgens het Algemeen Handelsblad ontworpen in de stijl van de renaissance. De koepel had een ijzeren constructie en werd bekroond met een lantaarn met daarop de 'Amsterdamse' keizerskroon. De diameter van de panoramazaal was 40 meter.
Op 21 december 1880 werd het gebouw geopend. Het Algemeen Handelsblad schreef een uitgebreid verslag, dat als volgt eindigde:
Deze onderneming heeft het voorrecht boven vele anderen, dat ze geen aanbeveling noodig heeft. Elk Amsterdammer, elke bezoeker der hoofdstad uit de provincie of uit den vreemde, zal het panorama moeten zien. 't Is nu eenmaal in de mode, en waar de mode zoo is toegepast als hier, verkrijgt ze nog meer aantrekkelijkheid. Hoevelen hebben te Brussel de mode niet meegemaakt en zich hun bezoek aan het Waterloo-panorama beklaagd. Daarvoor is hier niet te vreezen.
De opening werd bijgewoond door den heer Hooft Hasselaar, burgemeester van Purmerend, en zijne zuster, mejuffrouw Kenau Hasselaar.
De aanwezigheid van de Hasselaars was toepasselijk gezien het eerste doek dat getoond werd: Het beleg van Haarlem, de episode waarin hun beroemde verre voorouder en naamgenoot een hoofdrol speelde. Het was gemaakt door de historieschilder Paul TetƔr van Elven. Dat de keuze op hem viel was niet geheel toevallig: hij had er lang voor gepleit in Amsterdam een panorama te bouwen.
Na kritiek van historici werd het doek in 1882 aangepast. Kenau Hasselaar en haar vrouwen waren er geheel uit verwijderd.
Het beleg en de andere panorama's werden jarenlang getoond, vermoedelijk omdat de productiekosten van de immense doeken hoog waren. Een doek was ongeveer 115 meter lang en 15 meter hoog. Van belang voor een geslaagd diepte-effect en daarmee het succes van het panorama was de overgang van de voorgrond naar het doek. De inrichting van de voorgrond was daarom iets dat veel aandacht vereiste.
Na zes jaar Beleg van Haarlem werden de volgende panorama's getoond: De verwoesting van PompeĆÆ (1887-1889); het beroemde panorama van H.W. Mesdag dat Scheveningen toont (1889-1890); Jeruzalem en Golgotha (1891-1896 en 1901-1909); Nova Zembla (1896-1901); nogmaals Het beleg van Haarlem (1910-1914); en als laatste De intocht van Jezus in Jeruzalem (1914-1928).
In het gebouw was verder een kunstzaal van 10 bij 23 meter, geschikt voor wisselende exposities. Ook de gang naar het panorama werd benut voor tentoonstellingen, zogenaamde diorama's.
De opkomst van de bioscoop, met bewegende beelden, deed de belangstelling voor panorama's afnemen. In 1928 werd dit gebouw gesloten. Er werd geen nieuwe bestemming voor gevonden, waarop het in 1935 werd afgebroken. Op de vrijgekomen plek kwam een plantsoen aangelegd.
Panorama. Plantage Middenlaan 50
- Datering:
- 1880
- Ontwerp:
- Gosschalk, I.
- Bouwstijl:
- Neorenaissance XIXB
- Oorsponkelijke functie:
- Tentoonstellingsgebouw
- Status:
- Gesloopt, 1935.
- Bronnen & links:
- Uitgebreide beschrijving: Algemeen Handelsblad 21-12-1880, (Delpher) resolver.kb.nl/…
- Tessel Dekker: Tijdreizen in de Plantage. Het beleg van Haarlem in het Amsterdamse Panorama (1880-1910). In maandblad Amstelodamum jrg. 105 nr 1, 2018. tesseldekker649504179.wordpress.com/… (pdf)
- Laatste wijziging:
- september 2025
Er zijn 86 afbeeldingen in de beeldbank van het Stadsarchief die gerelateerd zijn aan dit adres.